Όταν επισημαίνονται τα κακώς κείμενα της ελληνικής πραγματικότητας, μία συνήθης αντίδραση από σχολιαστές και κυνικούς (συμπεριλαμβανομένων και αναγνωστών της στήλης) είναι η εξής:
«Καλά, εμείς είμαστε διεφθαρμένοι κλπ, κλπ. Οι Ιρλανδοί και οι Ισπανοί που δεν ήταν, γιατί κατέληξαν στην ίδια κατάσταση;».
..Κατά την ταπεινή μου γνώμη, η απάντηση στην εύλογη αυτή απορία είναι ότι τα προβλήματα της υπόλοιπης Ευρωπαϊκής περιφέρειας είναι τελείως... διαφορετικής φύσεως από τα ελληνικά. Εξ ου και συχνά υπογραμμίζεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο (και αυτό είναι το ανησυχητικό) ότι «η Ελλάδα είναι ξεχωριστή περίπτωση».
Η ελληνική κρίση δεν οφείλεται στις θεμελιώδεις αντιφάσεις του ύστερου (χρηματοπιστωτικού) καπιταλισμού. Οι ελληνικές τράπεζες, για παράδειγμα, δεν εξετέθησαν στα τοξικά δάνεια που εξετέθησαν οι τράπεζες της Ιρλανδίας ή της Ισλανδίας. Στην Ελλάδα δεν είχαμε κάποια τρομερή φούσκα στην αγορά ακινήτων, όπως στην Ισπανία, ή τη Βρετανία. Το ελληνικό πρόβλημα είναι άλλης τάξης: συνίσταται στο γεγονός ότι η χώρα μας καλείται να επιβιώσει σε ένα παγκοσμιοποιημένο καπιταλιστικό σύστημα και τις ευρωατλαντικές δομές που το συνοδεύουν, τη στιγμή που η κοινωνική διαστρωμάτωση της βρίσκεται ακόμη σε προ-καπιταλιστικό στάδιο.
Και εξηγούμαι: Δύο τρόπους γνωρίζουμε εμπειρικά για να αναπτυχθεί ο καπιταλισμός. Ο ένας τρόπος, τον οποίο και μάθαμε προσφάτως, είναι ο αυταρχικός καπιταλισμός της Κίνας. Ο πρώτος και κλασικός τρόπος όμως είναι η ανάπτυξη μίας εύρωστης αστικής τάξης. Χρησιμοποιώ εδώ τον όρο «αστική τάξη» με την κοινωνιολογική και όχι με την καθομιλουμένη ή την οικονομική του έννοια. Δεν εννοώ δηλαδή αυτούς που «έχουν λεφτά», αλλά εκείνους των οποίων σημείο αναφοράς δεν είναι η γη (όπως συνέβαινε με τους γαιοκτήμονες-φεουδάρχες του προνεωτερικού παρελθόντος), αλλά ο αστικός ιστός και ο τρόπος ζωής που τον χαρακτηρίζει: η κουλτούρα, η εκπαίδευση, τα επαγγέλματα που έχουν ως σημείο αναφοράς τον αστικό βίο.
Στην Ελλάδα, κανένας από τους δύο τρόπους ανάπτυξης του καπιταλισμού που προανέφερα δεν ευδοκίμησε. Από το ελληνικό κράτος που προέκυψε μετά την επανάσταση, απουσιάζαν παντελώς τα αστικά κέντρα. Οι Έλληνες αστοί ήταν εγκατεστημένοι είτε στις πόλεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που έμειναν εκτός Ελληνικής επικράτειας, είτε στη Διασπορά. Ελλείψει αστών λοιπόν, και μετά την επανάσταση συνέχισαν να κυβερνούν οι Κοτζαμπάσηδες, οι κάθε λογής φύλαρχοι και η Εκκλησία. Κυρίαρχο ρόλο στο νέο ελληνικό κράτος συνέχιζαν να παίζουν προνεωτερικές δομές όμως η φατρία, η ομάδα, το χωριό, η διευρυμένη οικογένεια. Οι σημαντικές προσπάθειες που έγιναν για να μετατραπεί η Ελλάδα σε σύγχρονο κράτος επιβλήθηκαν από τα πάνω προς τα κάτω, για παράδειγμα από τον Καποδίστρια, τους Βαυαρούς, ή τους στρατιωτικούς που στήριξαν τον Βενιζέλο. Η ελληνική κοινωνία ανθίσταντο σθεναρά επί έναν αιώνα. Εξ ου και οι προσπάθειες αυτές απέτυχαν.
Τα πράγματα πήγαν να φτιάξουν με τους Βαλκανικούς πολέμους. Πρώτον, η εδαφική επέκταση του ελληνικού κράτους προσέθεσε στην επικράτεια σημαντικά αστικά κέντρα, που στήριξαν ανεπιφύλακτα την μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Βενιζέλου. Δεύτερον, με την καταστροφή της Σμύρνης και την ανταλλαγή πληθυσμών έγινε στην Ελλάδα μία «ένεση» αστικού αίματος. Ωστόσο, οι εξαθλιωμένοι αυτοί αστοί, καίτοι στήριξαν μαζικά τη Βενιζελική παράταξη και συνέβαλλαν τα μέγιστα ώστε να βγει η χώρα από τη χρόνια υπανάπτυξη, ηττήθηκαν τελικά από τους ντόπιους «Οθωμανούς», ενώ πολλοί αφομοιώθηκαν.
Θα μου πείτε και οι Γάλλοι αστοί κάποτε ήταν χωριάτες. Γιατί δεν αναπτύχθηκε αστική τάξη στην Αθήνα τουλάχιστον στις δεκαετίες που ακολούθησαν; Η απάντηση είναι ότι αναπτύχθηκε σε κάποιο βαθμό, πάντοτε με πυρήνα τους Σμυρνιούς, τους Πολίτες και τους νησιώτες που, λόγω της ναυτοσύνης τους, είχαν πιο κοσμοπολίτικες αναφορές. Ωστόσο, επειδή η αστυφιλία στην Ελλάδα είχε αποκλειστικά οικονομικά και όχι πολιτιστικά κίνητρα και το κύμα μετανάστευσης από την ύπαιθρο ήταν ραγδαίο, στην ουσία οι χωρικοί που εγκαταστάθηκαν στην πρωτεύουσα σε διάστημα ελάχιστων ετών (και αποτελούν την πλειοψηφία) συνέχισαν να είναι χωρικοί, με τη διαφορά ότι τώρα ζούσαν σε διαμέρισμα. Και μάλιστα, στη χειρότερη μορφή τους: Διότι όταν ένας χωρικός αποκηρύσσει τη γη, τα ζώα και την καταγωγή του μόνο για οικονομικούς λόγους, τότε γίνεται πραγματικά "Βλάχος". Παρουσιάζει το ίδιο αποκρουστικό θέαμα με τον κατ' όνομα αστό που το παίζει οικολόγος για λόγους λάιφ στάιλ και "άποψης"...
Έτσι, η λειτουργία των θεσμών της Δυτικής δημοκρατίας ανέκαθεν υπήρξε στην Ελλάδα προβληματική και επιδερμική, διότι δεν υπάρχει κανονική αστική να την υποστηρίξει ιδεολογικά και πολιτικά. Έτσι εξηγείται η εκτεταμένη διαφθορά, η φοροδιαφυγή, το γεγονός ότι ακόμη και σήμερα πολιτικοί συνεχίζουν να προστατεύουν το χωριό τους και την οικογένειά τους, αντί για το ελληνικό έθνος ως σύνολο. Στην κατακερματισμένη κοινωνία των φατριών, των οικογενειών και των προστατευόμενων, αυτός που ταυτίζεται με το κράτος, σέβεται το δημόσιο χώρο και νιώθει πολίτης, είναι διαρκώς στη μειοψηφία. Χάρη όμως στις συστηματικές προσπάθειες της Δύσης (Ε.Ε), ορισμένες ηρωικές αντεπιθέσεις των μειοψηφούντων αστών και τα φθηνά δανεικά των τελευταίων χρόνων, αυτή η κοινωνία των Βλαχαδερών (χρησιμοποιώ φυσικά τον όρο όχι με την εθνολογική, αλλά με την ατιμωτική του έννοια), κατάφερε να επιβιώσει στο σύγχρονο κόσμο, όπου επιβραβεύεται η καινοτομία, η επιχειρηματικότητα, η προτεσταντική ηθική, το λειτουργικό κράτος.
Νομίζω ότι αυτός ο τρόπος επιβίωσης χάρη στην "καλοσύνη των ξένων" δεν είναι πια εφικτός. Η Ελλάδα θα πρέπει να γίνει επιτέλους χώρα νεωτερική, αν θέλει να επιβιώσει ως «ανεπτυγμένο κράτος του Πρώτου Κόσμου» στην ύστερη νεωτερικότητα. Δεν χρειάζεται φυσικά να κάνει ούτε τα λάθη της Ισπανίας, ούτε της Ιρλανδίας. Άλλωστε, πριν μας πιάσει φόβος μπας και τρακάρουμε, θα πρέπει να μάθουμε πρώτα να οδηγούμε. Για κάποιον που δεν ξέρει ακόμη να περπατά, τέτοιες σκέψεις είναι υπερβολικές...
Ν.Μαλεβίτης
