- Η ξεχωριστή περίπτωση της Αμφίπολης.
Όπως η γενικότερη ιστορία, έτσι και η αθλητική ιστορία της Μακεδονίας άρχισε να μελετάται συστηματικά τα τελευταία χρόνια, ιδίως μετά τις πρόσφατες ανασκαφές στην Πέλλα, τη Βεργίνα, το Δίον, τη Σίνδο, την Αμφίπολη κ.α., οι οποίες έφεραν στο φως σημαντικά στοιχεία για την άθληση των Μακεδόνων.
Τα...παιδιά των ευγενών Μακεδόνων προετοιμάζονταν σκληρά για να γίνουν καλοί πολεμιστές. Τα αντικείμενα, στα οποία εκπαιδεύονταν, ήταν η γυμναστική, η διοίκηση, η γεωγραφία, η φιλοσοφία και οι άλλες επιστήμες της εποχής.
Πολλοί Μακεδόνες έλαβαν μέρος στους Ολυμπιακούς αγώνες. Είναι γνωστή η περίπτωση του βασιλιά Αλεξάνδρου Α΄ (498-454 π.Χ.), ο οποίος, για να πείσει τους Ηλείους να τον δεχθούν, επικαλέστηκε την καταγωγή του από τον Ηρακλή. Ο βασιλιάς Αρχέλαος (413-399 π.Χ.) οργάνωσε τα Δία στην ιερή πόλη των Μακεδόνων, το Δίον, στους πρόποδες του Ολύμπου. Ο Φίλιππος Β΄ έκτισε ιερό στην Ολυμπία, το Φιλίππειο, και συμμετείχε σε τρεις Ολυμπιάδες στο αγώνισμα της αρματοδρομίας (356, 352, 348 π.Χ.). Ο Μέγας Αλέξανδρος είχε σπουδαία αθλητική παιδεία και διοργάνωσε πολλούς αγώνες[1].
Ιδιαίτερη ενασχόληση είχαν οι Μακεδόνες με τα ιππικά αγωνίσματα και το κυνήγι, όπως φαίνεται στις παραστάσεις των τάφων της Βεργίνας[2]. Σε μισοκατεστραμμένη επιγραφή, που βρέθηκε στη Βέροια, αναφέρονται τα αγωνίσματα του δολίχου δρόμου και του παγκρατίου, καθώς και το μουσικό αγώνισμα του κιθαρωδού[3].
Η Μακεδονία είναι η μόνη από τις περιοχές, όπου έζησε και αναπτύχθηκε ο Ελληνισμός, στην οποία βρέθηκαν όχι μόνο στοιχεία για τη λειτουργία του γυμνασίου, αλλά και οι ίδιοι οι κανονισμοί οι σχετικοί με τη λειτουργία του. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες κάθε μακεδονική πόλη διέθετε γυμνάσιο και είχε τον δικό της γυμνασιαρχικό νόμο. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος ο Ε΄ με σχετικό διάταγμά του (183 π.Χ.), που εστάλη σε όλες τις πόλεις, οι οποίες διέθεταν γυμνάσιο, ζητά από τους επιμελητές της βασιλικής εξουσίας να μεριμνήσουν για την καταχώριση στους γυμνασιαρχικούς νόμους διατάξεων που να προβλέπουν την καταγραφή και παράδοση των ονομάτων των αθλητών, οι οποίοι συμμετείχαν σε στεφανίτες αγώνες, στον ιερέα και τον ανώτατο γυμνασίαρχο (τον "προκεχειρισμένον")[4].
Ο Γυμνασιαρχικός Νόμος της Βέροιας και ο Εφηβαρχικός Νόμος της Αμφιπόλεως (αρχές 2ου αι. π.Χ.) αποτελούν σπουδαίες αθλητικές πηγές, μοναδικές για το περιεχόμενό τους. Από τα κείμενα αυτά καταδεικνύεται ότι το γυμνάσιο δεν είχε παντού τον ίδιο σκοπό και τον ίδιο χαρακτήρα. Σ’ αυτά δεν γίνεται καμιά αναφορά σε μη αθλητικές δραστηριότητες στο γυμνάσιο. Αναφέρονται δρόμοι κάθε είδους, τοξοβολία, ακοντισμός, σφενδονισμός, ιππασία και πολλές άλλες αθλητικές ασκήσεις και αγώνες. Σ’ αυτόν τον σκοπό ανταποκρίνεται και το ειδικευμένο προσωπικό, που μνημονεύεται στους εν λόγω νόμους. Το γυμνάσιο στη Μακεδονία αποτελούσε αποκλειστικά τόπο αθλητικής και στρατιωτικής ασκήσεως[5].
Ο θεσμός της γυμνασιαρχίας στη Βέροια μαρτυρείται και από άλλες πηγές[6].
Εκτός από τη Βέροια και την Αμφίπολη[7], όπου λειτούργησε συστηματικά ο θεσμός της γυμνασιαρχίας τόσο κατά τους Ελληνιστικούς, όσο και κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, ο θεσμός αυτός κατά τη δεύτερη περίοδο μαρτυρείται επίσης στους Φιλίππους[8], τη Σίρρι (σημ. Σέρρες)[9], τη Βέργη (αποικία της Θάσου επί του Στρυμόνα)[10] και τη Θάσο[11].
Αλλά και ο θεσμός της εφηβείας λειτούργησε στη Μακεδονία. Ο Εφηβαρχικός Νόμος της Αμφιπόλεως (του 21 π.Χ.) είναι ο μοναδικός που έχει βρεθεί μέχρι τώρα σ’ όλον τον χώρο, που εκτεινόταν τότε ο Ελληνισμός. Ο Νόμος αυτός περιέχει παλαιότερα σχετικά νομικά κείμενα, διατάξεις και βασιλικά διατάγματα. Είναι έργο του εφηβάρχου Αδαίου Ευημέρου και αναφέρει πολλά στοιχεία για την αγωγή των εφήβων, τα ήθη της εποχής κ.ά. Ειδικότερα αναφέρεται στη φοίτηση των εφήβων, την εκλογή των διδασκάλων (παιδοτρίβη, ακοντιστή, τοξότη και πωλοδαμαστή), την επιμέλεια των εφήβων κατά την εξάσκηση στα διάφορα αγωνίσματα (τοξοβολία, ακοντισμός, ρίψιμο σφενδόνης και λιθαριού, ιππασία και «ακοντίζειν αφ’ ίππου»), τη διάρκεια της εφηβείας και την ενδυμασία, την ευκοσμία, τη γύμναση, τους αγώνες, τους αγωνιστές, τον όρκο, την τιμωρία των διδασκάλων και των άλλων, την παρακολούθηση θεαμάτων, τις εξόδους εκτός πόλεως κ.ά. Το ύψος της στήλης είναι 2,66 μ. και το κείμενο αποτελείται από 139 στίχους. Στο κάτω μέρος παριστάνονται διάφορα σύμβολα της παλαίστρας: μόνωτο αγγείο, στεφάνι ελιάς δεμένο με ταινία, κλαδί φοίνικα, στλεγγίδα και σφαίρα ή δίσκος[12]. Ύπαρξη εφηβείων μαρτυρείται επίσης στους Φιλίππους και τη Θάσο[13].
Όπως στον υπόλοιπο Ελληνικό κόσμο, έτσι και στη Μακεδονία διοργάνωναν διάφορους αγώνες.
Στην Αμφίπολη διοργάνωναν αγώνες προς τιμήν του οικιστή τους Σπαρτιάτη στρατηγού Βρασίδα, τα Βρασίδεια[14] και λαμπαδηδρομίες προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος Ταυροπόλου ή Βραυρωνίας[15].
Το γυμνάσιο της Αμφιπόλεως αποκαλύφτηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη το 1982-1985. Στη ΒΑ γωνία βρίσκεται η αίθουσα του ενός λουτρού (διαστ. 12,70 Χ 7,10 μ.), ενώ στη ΒΔ του άλλου (διαστ. 7,10 Χ 7,15 μ.). 'Έχει αρχίσει η αποκάλυψη του ξυστού, του οποίου το μήκος υπολογίζεται ίσο με αυτό ενός σταδίου. Βρέθηκε επίσης και η παραδρομίδα. Η κύρια είσοδος του Γυμνασίου ήταν μάλλον στα ανατολικά, όπου υπήρχε μνημειακή κλίμακα από 12 βαθμίδες, πλάτους 8,70 μ., που οδηγούσε στο εσωτερικό του κτιρίου, το οποίο έχει διαστάσεις 46,80 Χ 36,10 μ. Βρέθηκε επίσης τιμητικό κείμενο για τον γυμνασίαρχο Απελλά, γιο του Διογένη, επιγραφή αφιερωμένη στον γυμνασίαρχο Μόσχο Διονύσιο, κεφαλή στεφανωμένου αθλητή, ερμαϊκή στήλη ενός νέου αθλητή ή μέλους βασιλικής οικογένειας, καθώς και αφιερώματα στον Ερμή και τον Ηρακλή, προστατών των αγώνων. Το γυμνάσιο, που είναι ενσωματωμένο με την παλαίστρα, ιδρύθηκε στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. και λειτούργησε ως τον 1ο αι. μ.Χ., οπότε καταστράφηκε από πυρκαγιά[16].
Στη Θάσο τελούνταν τα Ηράκλεια, οι αγώνες των οποίων είχαν κυρίως στρατιωτικό χαρακτήρα[17].
Στους Φιλίππους αποκαλύφτηκαν τα ερείπια της παλαίστρας, η οποία χρονολογείται στον 2ο αι. μ.Χ. Εκτός από τους συνηθισμένους χώρους (δωμάτια, κεντρική αυλή κ.ά.), η παλαίστρα αυτή είχε στα ανατολικά της ένα μικρό αμφιθέατρο με επτά σειρές εδωλίων[18].
Στην Έδεσσα μαρτυρείται η ύπαρξη γυμνασίου[19] , καθώς και η λειτουργία του θεσμού της εφηβείας κατά τη ρωμαϊκή εποχή[20].
Στην Ορεστίδα υπήρχε επίσης γυμνάσιο και λειτουργούσε ο θεσμός της εφηβείας κατά τη ρωμαϊκή εποχή[21].
Σε αρχαιολογική θέση κοντά στο Δεμίρ Καπί (περιοχή Σιδηροκάστρου) βρέθηκε επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων, στην οποία μνημονεύεται το αξίωμα του γυμνασίαρχου[22].
Στο Δίον υπήρχε ωδείο και στάδιο όμοιο με αυτά της Νότιας Ελλάδος[23]. Την τέλεση γυμνικών αγώνων στο Δίον μαρτυρεί ένα τιμητικό ψήφισμα του 300 π.Χ. περίπου[24].
Στην Πέλλα μαρτυρείται η ύπαρξη σταδίου και παλαίστρας[25]. Στα ΝΔ του σημερινού οικισμού αποκαλύφτηκε μεγάλο κομμάτι του γυμνασίου της πόλεως[26].
Στην περιοχή της Κύρρου (στη θέση «Κύριε Ελέησον» του οικισμού Μανδαραί, νότια της Αραβυσσού του Ν. Πέλλης) βρέθηκε αρχαία επιγραφή (γ΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.), η οποία αναφέρεται σε επιτάφιους αγώνες (ιπποδρομίας και δρόμου ανδρών), που γίνονταν προς τιμήν του Θήρωνα[27].
Η Θεσσαλονίκη επίσης διέθετε ωδείο και στάδιο, στο οποίο κατά τη ρωμαϊκή εποχή διεξάγονταν μονομαχίες και αγώνες πεντάθλου[28], ενώ λειτουργούσε ο θεσμός της γυμνασιαρχίας και της εφηβείας[29].
Στην οδό Απελλού βρέθηκε αίθουσα ενός κτιρίου που εχρησιμοποιείτο για θεάματα. Στις βυζαντινές πηγές αναφέρεται ως «θέατρο καλούμενο στάδιο». Ήταν το μεγαλύτερο κτίσμα στη Θεσσαλονίκη ύστερα από τον Ιππόδρομο και ήταν σε χρήση από την εποχή του Αντωνίου του Ευσεβούς μέχρι τα τέλη του 4ου αι. μ. Χ. Στα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. διεξάγονταν σ’ αυτό αγώνες προς τιμήν του Απόλλωνα. Είχε πλάτος 100 μ. περίπου[30].
Ενδιαφέροντα στοιχεία για τους αγώνες, που γίνονταν στη Θεσσαλονίκη, μάς δίδει μία ημικατεστραμμένη επιγραφή του 3ου αι. μ.Χ., η οποία αναφέρεται σε επιταφίους αγώνες που τελέστηκαν προς τιμήν του αυτοκράτορα Βαλεριανού (253-260 μ.Χ.). Μνημονεύονται τα αγωνίσματα (πάλη παίδων, αγενείων και ανδρών, παγκράτιο παίδων) και τα ονόματα των αθλητών κατά ζεύγη[31].
Την απόφαση για διοργάνωση ετησίων ιππικών αγώνων προς τιμήν του ταμία Μάρκου Άννιου, «όταν και τοις άλλοις ευεργέταις οι αγώνες επιτελώνται», αναφέρει ένα ψήφισμα των κατοίκων της Λητής (117 π.Χ.)[32].
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
* Το παρόν κείμενο είναι μέρος από τις Παραδόσεις μου στο ΤΕΦΑΑ του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κατά τα έτη 1995-2000, στο μάθημα «Ιστορία του Αθλητισμού».
Πηγές:
[1] ΣΩΤ. ΓΙΑΤΣΗΣ, Εισαγωγή στην Ιστορία της Φυσικής Αγωγής στον Ελληνικό κόσμο, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., 1989, σσ.68-69.
[2] Μ. ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ, Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι, Αθήνα, Εκδ. Αθηνών, 1991, σσ. 102-119, όπου σχετικές φωτογραφίες.
[3] MAΡΓ. Γ. ΔΗΜΤΣΑΣ, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις, τ. Α΄, Αθήνα 1896, σσ. 67-68.
[4] ΕΥΑΓΓ. ΑΛΜΠΑΝΙΔΗΣ, Άθληση στη Θράκη κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους. Διδ. Διατριβή, Ξάνθη 1995, σσ. 45-46.
[5] PH. GAUTHIER - M. B. HATZOPOULOS, La Loi Gymnasiarchique de Beroia, Αθήνα 1993, σσ. 17-25, 179-182 * J.M.R. CORMACK, «The Gymnasiarchal Law of Beroia», στον τόμο Αρχαία Μακεδονία ΙΙ. Ανακοινώσεις κατά το Δεύτερο Διεθνές Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη, 19-24 Αυγούστου 1973, Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ,1977, σσ.139-149.
[6] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σ. 63: «Η βουλή και οι νέοι Κ. Ποπίλλιον Πρόκλον Ιουνιανόν Πύθωνα τον γυμνασίαρχον αλείψαντα και λούσαντα δι' όλης ημέρας πανδημεί»· και σ. 64: «Αλειφούσης της πόλεως, έτους λqε άρχοντος του γυμνασίου Τιβερίου Κλαυδίου Ιουλιανού, εφηβαρχούντος Τιβερίου Κλαυδίου Παριανού έφηβοι οι υπογεγραμμένοι...». Βλ. επίσης Ι.Π. ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ, «Από την Πολιτεία και την Κοινωνία της αρχαίας Βέροιας: Επιγραφικές Σημειώσεις», στον τόμο Αρχαία Μακεδονία ΙΙ. Ανακοινώσεις κατά το Δεύτερο Διεθνές Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη, 19-24 Αυγούστου 1973, Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ,1977, σ. 482: «Τον διά βίου αρχιερέα των σεβαστών και αγωνοθέτην του κοινού Μακεδόνων Τι<βέριον> Κλαύδιον Πειερίωνα […] υιόν και δις γυμνασίαρχον …».
[7] Ε. ΑΛΜΠΑΝΙΔΗΣ, ό.π., σσ. 43-48, 54-57 * ΔΗΜ. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, «Το Γυμνάσιο της αρχαίας Αμφίπολης», στον τόμο Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και Θράκη, Ι, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 313-319.
[8] Ε. ΑΛΜΠΑΝΙΔΗΣ, ό.π., σσ. 59-61.
[9] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σσ. 657-661, όπου δημοσιεύονται δύο σχετικές επιγραφές.Βλ. και ΑΛΜΠΑΝΙΔΗΣ, ό.π., σσ. 57-58.
[10] Ε. ΑΛΜΠΑΝΙΔΗΣ, ό.π., σσ. 58-59.
[11] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σσ. 857-858 * ΑΛΜΠΑΝΙΔΗΣ, ό.π., σσ. 52-54.
[12] ΔΗΜ. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Αμφίπολις, Αθήνα, ΤΑΠΑ, 1993, σ. 65 * Ε. ΑΛΜΠΑΝΙΔΗΣ, ό.π., σσ. 82-85. Βλ. επίσης PH. GAUTHIER - M.B. ΗΑΤΖΟPOULOS, ό.π., σσ. 179-182.
115.'Ο.π., σσ.111-113.
[13] Ε. ΑΛΜΠΑΝΙΔΗΣ, ό.π., σσ. 85-89.
[14] Ό.π., σσ.109-110.
[15] Ό.π., σσ. 111-113.
[16] ΔΗΜ. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, ό.π., σσ. 60-69 * Archaeological Reports, 29 (1982-83), σ. 45· 30 (1983-84), σσ. 48-49· 32 (1985-86), σσ. 67-68· 33 (1986-87), σσ. 41-43 * EKΔ. ΑΘΗΝΩΝ, Η Μακεδονία από τον Φίλιππο Β΄ έως τη ρωμαϊκή κατάκτηση, Αθήνα 1993, σσ. 102-104.
[17] Ε. ΑΛΜΠΑΝΙΔΗΣ, ό.π., σσ.113-115.
[18] ΧΑΪΔΩ ΚΟΥΚΟΥΛΗ-ΧΡΥΣΑΝΘΑΚΗ - ΧΑΡ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Φίλιπποι, Αθήνα,ΤΑΠΑ,1995, σ. 45.
[19] ANAΣΤΑΣΙΑ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, «Αρχαία Έδεσσα», στο Επτά Ημέρες (της Καθημερινής), της 13-4-1997, σ. 4.
[20] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σσ. 32-33: «Αγαθή τύχη, έτους ηκτ απογραφή εφήβων των εφηβησάντων υπό Λυσίμαχον Αβιδιανού τον εφήβαρχον κατά το δόγμα της βουλής...», και σσ. 34-35: «Έτους ζοτ, αλειφούσης της πόλεως, πολιταρχούντων [...] έφηβοι οι υπογεγραμμένοι...».
[21] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σσ. 234-235: «Aλειφούσης της πόλεως δϞσ, άρχοντος του γυμνασίου Τιβερίου Κλαυδίου Ιουλιανού, εφηβαρχούντος Τιβερίου Κλαυδίου Παρανού έφηβοι οι υπογεγραμμένοι...». Ακολουθούν τα ονόματα 22 εφήβων.
[22] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σ. 341.
[23] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σ.136 * Γ. ΜΠΑΚΑΛΑΚΗΣ, «Ανασκαφή Δίου 1964-1971», στον τόμο Αρχαία Μακεδονία ΙΙ. Ανακοινώσεις κατά το Δεύτερο Διεθνές Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη, 19-24 Αυγούστου 1973, Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ, 1977, σ. 255.
[24] ΔΗΜ. ΠΑΝΤΕΡΜΑΛΗΣ, «Λατρείες και Ιερά του Δίου Πιερίας», στον τόμο Αρχαία Μακεδονία ΙΙ. Ανακοινώσεις κατά το Δεύτερο Διεθνές Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη, 19-24 Αυγούστου 1973, Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ, 1977, σσ. 341-342.
[25] Δ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ-ΔΙΑΜΑΝΤΟΥΡΟΥ, «Προβλήματα περί την τοπογραφίαν της Πέλλης», στον τόμο Αρχαία Μακεδονία ΙΙ. Ανακοινώσεις κατά το Δεύτερο Διεθνές Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη, 19-24 Αυγούστου 1973, Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ, 1977, σ. 353.
[26] Archaeological Reports, 36 (1989-90), σ. 58.
[27] ΠΑΥΛΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, «Η ιστορική τοπογραφία της βόρειας Βοττιαίας», στον τόμο Αφιέρωμα στον Ν.G.L. Hammond, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 496 [Έκδοση Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών].
[28] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σσ.412, 424-425 * Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, «Περί του συγκροτήματος της Αγοράς της Θεσσαλονίκης», στον τόμο Αρχαία Μακεδονία ΙΙ. Ανακοινώσεις κατά το Δεύτερο Διεθνές Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη, 19-24 Αυγούστου 1973, Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ,1977, σσ,264-265.
[29] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σ. 423: «...γυμνασιαρχούντος Ταύρου του Ταύρου και Ρηγίλου», καθώς και σ. 433: «...Γυμνασιαρχούντων Δωσιθέου του Ποσειδωνίου Αριστοφίλου του ..., εφηβαρχούντος Φιλιάρχου του Διονυσ<ίου>».
[30] Archaeological Reports, 42 (1995-96), σ.27
[31] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σσ.435-437.
[32] Μ. ΔΗΜΤΣΑΣ, ό.π., σσ. 566-571.
