- Για σημαντική αύξηση της απασχόλησης από τις αρχές του 2014 και βελτίωση του οικονομικού κλίματος κάνει λόγο η τράπεζα, εκτιμώντας ότι από το β' τρίμηνο η μεταβολή του ΑΕΠ θα είναι θετική.
- Οι ισχυρές προοπτικές της οικονομίας και οι αγκυλώσεις.
Θετικούς ρυθμούς ΑΕΠ ήδη από το δεύτερο τρίμηνο του 2014 προσδοκά η Alpha Bank, όπως αναφέρει στο εβδομαδιαίο της δελτίο που εκδόθηκε σήμερα, με τίτλο "Η ανάκαμψη είναι εδώ".
Όπως αναφέρει η τράπεζα, η ταχεία... επιβράδυνση της πτωτικής πορείας του ΑΕΠ συνεχίστηκε - με επιταχυνόμενο πράγματι ρυθμό - και στο 1ο 3μηνο 2014, αφού η πτώση του περιορίστηκε στο -1,1% σε ετήσια βάση σε αυτό το 3μηνο, έναντι της πτώσης κατά -2,3% σε ετήσια βάση στο 4ο 3μηνο 2013 και -6,0% στο 1ο 3μηνο 2013.
Όπως επισημαίνει η Alpha, «θετική αύξηση του ΑΕΠ αναμένεται από το 2ο 3μηνο 2014, η οποία θα λάβει μεγαλύτερες διαστάσεις στο 3ο και στο 4ο 3μηνο 2014. Η επιτάχυνση της ανάκαμψης από το 2ο 3μηνο 2014 θα στηριχθεί στην αναμενόμενη επιτάχυνση της αυξητικής πορείας των επενδύσεων και των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών και, επίσης, στη σταθεροποίηση και στη συνέχεια αύξηση και της ιδιωτικής κατανάλωσης.
Οι εξελίξεις αυτές αναμένεται να προκύψουν κυρίως ως αποτέλεσμα: α) της σημαντικής αύξησης της απασχόλησης που ήδη καταγράφεται στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας από την αρχή του 2014, και β) της περαιτέρω βελτίωσης του οικονομικού κλίματος στη χώρα που με τη σειρά του αναμένεται να προκύψει από τον περιοριζόμενο κίνδυνο ανατροπής του προγράμματος προσαρμογής και ανάπτυξης που εφαρμόζεται επιτυχώς έως σήμερα.
Ειδικότερα:
Όσον αφορά την εξέλιξη του ΑΕΠ στο 1ο 3μηνο.2014, η ΕΛΣΤΑΤ δεν ανακοίνωσε ακόμη την εξέλιξη των βασικών συνιστωσών του ΑΕΠ στο 3μηνο αυτό και επομένως δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια από πού προήλθε η πτώση. Τα τελικά αναλυτικά στοιχεία θα ανακοινωθούν την 6η Ιουνίου 2014.
Ωστόσο, από τα στοιχεία της συγκυρίας προκύπτει η αύξηση των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στο 1ο 3μηνο 2014, η οποία, σε συνδυασμό με την πτώση των εξαγωγών αγαθών μπορεί να μετέτρεψαν την συμβολή των καθαρών εξαγωγών στην αύξηση του ΑΕΠ σε ελαφρά αρνητική (της τάξης των -0,2 π.μ.) από θετική (της τάξης των 0,8 π.μ.) που αναμενόταν.
Ειδικότερα, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, οι εισαγωγές με πετρελαιοειδή ήταν ελαφρά μειωμένες κατά -0,3% σε ετήσια βάση στο 1ο 3μηνο 2014 αλλά οι εισαγωγές χωρίς πετρελαιοειδή ήταν αυξημένες κατά 10,4%. Αντίθετα, οι εξαγωγές αγαθών με πετρελαιοειδή ήταν μειωμένες κατά -3,0%, ενώ οι εξαγωγές αγαθών χωρίς πετρελαιοειδή ήταν μειωμένες κατά -4,7%. Επίσης, σύμφωνα με τα στοιχεία της Τραπέζης της Ελλάδος, οι πληρωμές για τουρισμό στο εξωτερικό ήταν αυξημένες κατά 27,34% στο 1ο 2μηνο 2014 και οι πληρωμές για εισαγωγές λοιπών υπηρεσιών ήταν αυξημένες κατά 9,2%. Αυτές οι εξελίξεις, που δείχνουν επίσης την ανάκαμψη της εγχώριας ζήτησης, μπορεί να αντιστάθμισαν σε μεγάλο βαθμό την θετική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ στο 1ο 3μηνο.2014 από την αύξηση των εισπράξεων από τον τουρισμό κατά 17,26%, από τη ναυτιλία κατά 5,6% και από τις λοιπές υπηρεσίες κατά 4,8%.
Όσον αφορά την εξέλιξη του ΑΕΠ στα επόμενα 3μηνα του 2014, θετική αύξησή του κατά 0,6% σε ετήσια βάση αναμένεται στο 2ο 3μηνο 2014 με μικρή θετική επίπτωση από τις καθαρές εξαγωγές και με σημαντικότερη θετική επίπτωση από τη μεταβολή των αποθεμάτων. Αναμένεται επίσης αύξηση των επενδύσεων, από το πολύ χαμηλό επίπεδό τους στο 2ο 3μηνο 2013 και περαιτέρω επιβράδυνση της πτωτικής πορείας της ιδιωτικής κατανάλωσης.
Στη συνέχεια, η αύξηση του ΑΕΠ σε ετήσια βάση θα επιταχυνθεί στο 3ο και στο 4ο 3μηνο 2014, λόγω της αναμενόμενης σημαντικής αύξησης των επενδύσεων και των εξαγωγών, όπως προαναφέρθηκε, ενώ και η ιδιωτική κατανάλωση μπορεί να σημειώσει θετικό πρόσημο από το 4ο 3μηνο 2014, λαμβάνοντας υπόψη και την πιο εμφανή αύξηση της απασχόλησης, με μείωση και της ανεργίας, μετά από θετικές εξελίξεις στον τομέα αυτό σε μια περίοδο πολλών μηνών. Όλα αυτά μπορεί να ενισχυθούν και από την αποκατάσταση σε πιο μόνιμη βάση ενός πιο αναβαθμισμένου οικονομικού κλίματος και καταναλωτικών και επιχειρηματικών προσδοκιών στην οικονομία, μετά τη σημαντική ήδη βελτίωσή τους στο 1ο 3μηνο 2014.
Καταλυτικό ρόλο σε αυτή την καταλυτικά ευνοϊκή εξέλιξη αναμένεται να παίξει και η διαφαινόμενη σταθεροποίηση του πολιτικού σκηνικού, ιδιαίτερα στο βαθμό που ενδυναμώνει την υλοποίηση του προγράμματος σταθεροποίησης, αναδιάρθρωσης και ανάπτυξης που εφαρμόζεται με αξιοσημείωτη συνέπεια από τον Μάιο του 2010.
Το πρόγραμμα αυτό έχει οδηγήσει ήδη στην εξάλειψη των ανεξέλεγκτων μακροοικονομικών ανισορροπιών που αντιμετώπιζε η χώρα το 2009, σε εξυγίανση και εντυπωσιακή βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας και σε ανάκτηση σε μεγάλο βαθμό της εμπιστοσύνης των διεθνών επενδυτών στην αξιοπιστία και τις προοπτικές ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Έχει δηλαδή εξασφαλίσει τις βασικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη και για την ταχεία αύξηση της απασχόλησης.
Ισχυρές οι προοπτικές
Αφήνουμε, επομένως, οριστικά πίσω το παλαιό υπόδειγμα στο οποίο κινητήριος μοχλός της ανάπτυξης ήταν το συνεχές φούσκωμα της εγχώριας ζήτησης με δανεισμό από το εξωτερικό. Η έμφαση της οικονομικής πολιτικής στην εξωστρέφεια και στην ανταγωνιστική ανάπτυξη της οικονομίας έχει ήδη αποκατασταθεί με αναμφισβήτητο τρόπο. Ήδη, οι εγχώριες επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά λειτουργούν με βάση τα νέα δεδομένα.
Το πραγματικό ερώτημα, επομένως, είναι πότε θα έρθει η ανάκαμψη και η ανάπτυξη και εάν θα αυξηθεί η απασχόληση και θα μειωθεί έγκαιρα η ανεργία με την εφαρμογή αυτού του νέου υποδείγματος λειτουργίας της οικονομίας. Το αν μπορεί, δηλαδή, να έρθει η ανάκαμψη με ταυτόχρονη περαιτέρω ενίσχυση των πρωτογενών πλεονασμάτων στη γενική κυβέρνηση, δηλαδή χωρίς δυνατότητα αυτή τη φορά για φούσκωμα της εγχώριας ζήτησης.
Σε αυτό το Δελτίο, σημειώνει η τράπεζα, έχουμε υποστηρίξει εκτενώς τους τελευταίους μήνες ότι μπορεί πράγματι να έρθει η ανάπτυξη για τους ακόλουθους λόγους:
α) Διότι η Ελλάδα διαθέτει μεγάλης αξίας συγκριτικά πλεονεκτήματα σε σημαντικούς εξαγωγικούς παραγωγικούς κλάδους, όπως ο τουρισμός, η γεωργία και ο κλάδος των τροφίμων και πολλοί άλλοι βιομηχανικοί κλάδοι, που ήδη έχουν ανακάμψει δυναμικά, ακόμη και με πτώση του ΑΕΠ της χώρας και της εγχώριας ζήτησης, με έμφαση στις εξαγωγές,
β) Διότι αναμένεται η ανάκαμψη των επενδύσεων που εξαρτώνται από το κράτος και συγχρηματοδοτούνται σε μεγάλο βαθμό από την Ευρωπαϊκή Ένωση, ή/και προωθούνται με την μορφή των ΣΔΙΤ, οι οποίες είχαν καταποντιστεί και συνέβαλλαν αποφασιστικά στην πτώση του ΑΕΠ της χώρας στα προηγούμενα χρόνια.
γ) Διότι από το 2015 αναμένεται η σταδιακή ανάκαμψη και της ιδιωτικής κατανάλωσης και των επενδύσεων σε κατοικίες (που αναμένεται να σημειώσουν μικρή πτώση, ή σταθεροποίηση, το 2014) λόγω της ήδη σημειωθείσας σημαντικής βελτίωσης του οικονομικού κλίματος στη χώρα η οποία αναμένεται να συνεχιστεί και στα επόμενα 3μηνα και να συμβάλει και στη βελτίωση της ρευστότητας στην οικονομία με την σταδιακή επιστροφή των καταθέσεων.
δ) Διότι τα πρωτογενή πλεονάσματα στο δημόσιο τομέα, σε συνδυασμό με την ουσιαστική βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της οικονομίας και την επιτάχυνση της υλοποίησης του προγράμματος αποκρατικοποιήσεων και της αξιοποίησης της ακίνητης περιουσίας του δημοσίου, συμβάλλουν στην ενίσχυση της δυνατότητας δανεισμού και στην προσέλκυση επιχειρηματικών κεφαλαίων στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας, πολλαπλάσιου ύψους από τα πρωτογενή πλεονάσματα, όπως ήδη συνέβη στο 1ο 4μηνο του 2014, όπου η καθαρή εισροή επιχειρηματικών κεφαλαίων υπερέβη τα € 10 δις.
Οι αγκυλώσεις
Επομένως, οι παράγοντες που θα συμβάλλουν στην προγραμματιζόμενη ανάκαμψη και ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας στα επόμενα έτη είναι ήδη υπαρκτοί και πολύ σημαντικοί. Σημαίνει αυτό ότι λύσαμε όλα τα προβλήματα που εμποδίζουν μια ακόμη ταχύτερη ανταγωνιστική ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας; Ασφαλώς όχι. Υπάρχουν ακόμη σημαντικά θεσμικά και οργανωτικά εμπόδια και αρτηριοσκληρωτικές καταστάσεις λειτουργίας σε πολλούς τομείς της ελληνικής οικονομίας, και ιδιαίτερα του ελληνικού δημόσιου τομέα, που θα πρέπει να αντιμετωπιστούν και να διορθωθούν, Παρά το ότι έχουμε ήδη διανύσει αξιοσημείωτη απόσταση προς την σωστή κατεύθυνση, χρειαζόμαστε, προφανώς, πολύ χρόνο ακόμη για τον εκσυγχρονισμό αυτών των τομέων και για την αποκατάσταση ενός νέου πλαισίου λειτουργίας τους, το οποίο να είναι σύμφωνο με τις σημερινές τεχνολογικές και οργανωτικές συνθήκες ανταγωνιστικής λειτουργίας των χωρών στην παγκόσμια οικονομία. Οι κυριότεροι από αυτούς τους τομείς είναι οι ακόλουθοι:
Η υψηλή φορολογική επιβάρυνση και το κόστος της ενέργειας - ιδιαίτερα για τις ενεργοβόρες βιομηχανίες: Η δραστική μείωση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος στην Ελλάδα αποτελεί, ενδεχομένως, τον πιο σημαντικό παράγοντα βελτίωσης της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της χώρας στην περίοδο της προσαρμογής. Ωστόσο, η ευνοϊκή επίπτωσή του χαμηλού κόστους εργασίας στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας και των επιχειρήσεων περιορίζεται, σε πολλές περιπτώσεις, από την υψηλή φορολογική επιβάρυνση των συνεπών (όσον αφορά την συστηματική εκπλήρωση των φορολογικών τους υποχρεώσεων) φορολογούμενων (φυσικών και νομικών προσώπων). Αυτή η πολύ υψηλή φορολογική επιβάρυνση είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της προσπάθειας επίτευξης της αναγκαίας δημοσιονομικής προσαρμογής σε ένα περιβάλλον αυξανόμενης φοροδιαφυγής και, επιπλέον, άρνησης πληρωμής ακόμη και των βεβαιωμένων φορολογικών υποχρεώσεων από πολλά νοικοκυριά και επιχειρήσεις. Βρεθήκαμε έτσι με τον συντελεστή του ΦΠΑ στο 23%, με πολύ υψηλούς Ειδικούς Φόρους Κατανάλωσης (ΕΦΚ) στα καύσιμα και στα τσιγάρα, με πολύ υψηλούς φόρους εισοδήματος στα νομικά και στα φυσικά πρόσωπα, με πολύ υψηλούς συντελεστές εισφορών στα ασφαλιστικά ταμεία και με έκτακτη επιβάρυνση των φορολογουμένων με 5-φόρους περιουσίας που επιβλήθηκαν ταυτόχρονα το 2013.
Η εκλογίκευση της ανωτέρω υπερβολικής φορολογικής επιβάρυνσης έχει ήδη αρχίσει: α) με τη μείωση του ΦΠΑ στην εστίαση στο 13%, από 23%, β) με ουσιαστική εκλογίκευση των φόρων στην ακίνητη περιουσία - όπου μειώθηκε σημαντικά και ο συντελεστής του φόρου στις μεταβιβάσεις ακινήτων και γ) με τη σημαντική μείωση κατά 3,9 π.μ. των εισφορών στα ασφαλιστικά ταμεία. Η Κυβέρνηση έχει ήδη προγραμματίσει την περαιτέρω σταδιακή μείωση της φορολογικής επιβάρυνσης των επιχειρήσεων στα επόμενα έτη και αυτός θα είναι ένας επιπρόσθετος παράγοντας που θα συμβάλλει στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας από το 2015.
Όσον αφορά το κόστος της ενέργειας για τις ενεργοβόρες βιομηχανίες γίνονται ήδη προσπάθειες για τη σημαντική μείωσή του, με τη συμφωνία και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ωστόσο, οι δυνατότητες που υπάρχουν σε αυτόν τον τομέα δεν είναι απεριόριστες, ενώ μεγαλύτερη θετική επίπτωση στην ανάκαμψη αυτών των κλάδων αναμένεται να έχει η έγκαιρη ανάκαμψη και ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας, με έναρξη της ανάκαμψης και της κατασκευαστικής δραστηριότητας ήδη από το 2014.
Η δημόσια διοίκηση και η τοπική αυτοδιοίκηση: Έως σήμερα έχει επιτευχθεί αξιοσημείωτη μείωση της μη παραγωγικής απασχόλησης και εκλογίκευση των μισθολογικών αμοιβών στο δημόσιο τομέα, καθώς και η εκ βάθρων μεταρρύθμιση του συστήματος κοινωνικών ασφαλίσεων στη χώρα με σημαντική μείωση των συντάξεων για βελτίωση της μεσο-μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας του συστήματος. Ως αποτέλεσμα, η μείωση των πρωτογενών δαπανών της γενικής κυβέρνησης ήταν πρωτοφανής μεταξύ όλων των χωρών της ΕΕ-28 και όχι μόνο. Αυτό που απαιτείται τώρα είναι να αποκατασταθούν συνθήκες αποτελεσματικής και αποδοτικής λειτουργίας του δημόσιου τομέα για μεγιστοποίηση της θετικής συμβολής του στην ανάπτυξη της οικονομίας και στην προσφορά σημαντικών αναγκαίων υπηρεσιών στους πολίτες. Και για να γίνει αυτό θα πρέπει να αποκατασταθεί η διασύνδεση των αμοιβών των εργαζομένων με την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητά τους και να εξασφαλιστεί η ανάκτηση του μεγαλύτερου μέρους του κόστους των προσφερόμενων υπηρεσιών από τους χρήστες αυτών των υπηρεσιών. Όσον αφορά στην τοπική αυτοδιοίκηση, αποκέντρωση σημαίνει ευθύνη και αρμοδιότητα τόσο για τις δαπάνες που πραγματοποιούνται σε κάθε αυτοδιοίκητη πόλη ή περιφέρεια, όσο και για τα έσοδα με τα οποία θα χρηματοδοτηθούν αυτές οι δαπάνες.
Εκπαίδευση και υγεία: Η πρόοδος που έχει συντελεστεί έως σήμερα στην εκλογίκευση της λειτουργίας αυτών των σημαντικών τομέων είναι πραγματικά εντυπωσιακή με κυριότερη εξέλιξη την δραστική μείωση της αυθαιρεσίας, της σπατάλης, της διαφθοράς και ακόμη και της παρανομίας που επικρατούσαν στους τομείς αυτούς έως το 2009. Ωστόσο, απαιτείται σήμερα σημαντική αύξηση των επενδύσεων σε ανθρώπινο κεφάλαιο, δηλαδή στην εκπαίδευση και την υγεία, και αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς την απελευθέρωση των εκπαιδευτικών και νοσηλευτικών μας ιδρυμάτων σε όλες τις βαθμίδες από την έως σήμερα σχεδόν αποκλειστική και μη βιώσιμη εξάρτησή τους από το κράτος. Το κράτος είναι επιφορτισμένο με τεράστιας σημασίας ρυθμιστικό ρόλο, καθώς και με την άσκηση της κοινωνικής πολιτικής για την εξασφάλιση της ουσιαστικής πρόσβασης στη βασική εκπαίδευση και στην υγεία σε όλους τους πολίτες ανεξαρτήτως εισοδηματικού επιπέδου. Ωστόσο, η ανάπτυξη, η διοίκηση και η χρηματοδότηση των εκπαιδευτικών και των νοσηλευτικών ιδρυμάτων θα πρέπει να είναι πραγματικά αυτοδύναμη και να στηρίζεται σε σημαντική βαθμό στην ανάκτηση του κόστους από τους χρήστες των υπηρεσιών που προσφέρουν. Η Ελλάδα διαθέτει σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα στην προσφορά υπηρεσιών εκπαίδευσης και υγείας και θα μπορούσε να έχει ένα σημαντικό εξαγωγικό πλεόνασμα σε αυτούς τους τομείς, με ταυτόχρονη σημαντική συμβολή στην αναβάθμιση αυτών των υπηρεσιών και για τους πολίτες της χώρας. Η ανάπτυξη των τομέων αυτών εμποδίζεται ακόμη από το αναχρονιστικό θεσμικό και οργανωτικό πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία τους, το οποίο δεν άλλαξε ουσιαστικά στην περίοδο της προσαρμογής.
Η μάχη κατά της διαφθοράς με εξασφάλιση της διαφάνειας σε όλα τα επίπεδα του δημόσιου τομέα: Και σε αυτό τον τομέα έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος στην περίοδο της προσαρμογής. Ωστόσο, η διαφθορά στην Ελλάδα είναι συνώνυμη με την επέκταση του δημόσιου τομέα σε όλους τους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας της χώρας και με την νομοθέτηση ρυθμίσεων, απαγορεύσεων (π.χ. στο χωροταξικό σχεδιασμό), ή φορολογικών επιβαρύνσεων που δεν είναι δυνατό να εφαρμοστούν και να επιβληθούν στην πράξη. Η διαφθορά μπορεί να μειωθεί ουσιαστικά μόνο με τον δραστικό περιορισμό των κρατικών παρεμβάσεων και με την υποχρέωση των δημόσιων υπηρεσιών, οργανισμών και επιχειρήσεων να εξασφαλίζουν, όπου αυτό είναι δυνατό, την ανάκτηση του κόστους των υπηρεσιών που προσφέρουν με ανταποδοτικό τρόπο από τους χρήστες αυτών των υπηρεσιών. Για παράδειγμα, διαφάνεια σημαίνει να γνωρίζουν οι πολίτες τι πραγματικά θα τους κοστίσει μια εγχείριση σε ένα κρατικό νοσοκομείο και πόσο θα τους κοστίσει η ίδια εγχείριση σε ένα ιδιωτικό νοσοκομείο. Και αυτό να είναι αναρτημένο στην είσοδο των νοσοκομείων και στο Διαδίκτυο. Τότε μόνο το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης για τους πολίτες θα μειωθεί πραγματικά και η διαφθορά θα εκλείψει, όπως συμβαίνει σε πολλές άλλες χώρες.
Απονομή δικαιοσύνης: Αν και έχει ήδη σημειωθεί σημαντική βελτίωση, η διαδικασία εκσυγχρονισμού του θεσμικού και οργανωτικού πλαισίου λειτουργίας του σημαντικού αυτού τομέα βρίσκεται σε εξέλιξη και θα απαιτήσει αρκετά χρόνια ακόμη για την δραστική αναβάθμιση της λειτουργίας του. Μόνον έτσι θα γίνει τελικά δυνατός ο δραστικός περιορισμός των εκκρεμών δικαστικών υποθέσεων, καθώς και η αποτελεσματική εφαρμογή των συμβάσεων και η καλύτερη δυνατή διαφύλαξη των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας των φυσικών και των νομικών προσώπων στη χώρα.
Κοινωνική πολιτική: Και σε αυτό τον κρίσιμο επίσης τομέα έχουν σημειωθεί δραστικές μεταρρυθμίσεις που, κυρίως, ενισχύουν την αποτελεσματικότητα και τη διαφάνεια στην άσκηση αυτής της πολιτικής. Με τα νέα μέτρα που θεσπίστηκαν ενισχύεται η προοπτική ότι οι πόροι που διατίθενται για την αντιμετώπιση των μεγάλων κοινωνικών προβλημάτων που είχε ως συνέπεια η οικονομική κρίση κατευθύνονται στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό σε εκείνους που τους έχουν πραγματικά ανάγκη και όχι στα υψηλότερα εισοδηματικά στρώματα με πλήρη αδιαφάνεια, όπως συνέβαινε σε πολλές περιπτώσεις έως πρόσφατα. Ωστόσο, και ο εκσυγχρονισμός του θεσμικού και οργανωτικού πλαισίου λειτουργίας και αυτού του τομέα είναι ακόμη σε εξέλιξη. Γενικά, απαιτούνται ακόμη πολλές και σημαντικές βελτιώσεις για να γίνει δυνατή η επίτευξη πραγματικής προόδου στον τομέα της ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής, που με τη σειρά της, είναι αναγκαία για τη συνέχιση της εφαρμογής του νέου υποδείγματος ανταγωνιστικής ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας με ικανοποιητικά αποτελέσματα.
Όπως αναφέρει η τράπεζα, η ταχεία... επιβράδυνση της πτωτικής πορείας του ΑΕΠ συνεχίστηκε - με επιταχυνόμενο πράγματι ρυθμό - και στο 1ο 3μηνο 2014, αφού η πτώση του περιορίστηκε στο -1,1% σε ετήσια βάση σε αυτό το 3μηνο, έναντι της πτώσης κατά -2,3% σε ετήσια βάση στο 4ο 3μηνο 2013 και -6,0% στο 1ο 3μηνο 2013.
Όπως επισημαίνει η Alpha, «θετική αύξηση του ΑΕΠ αναμένεται από το 2ο 3μηνο 2014, η οποία θα λάβει μεγαλύτερες διαστάσεις στο 3ο και στο 4ο 3μηνο 2014. Η επιτάχυνση της ανάκαμψης από το 2ο 3μηνο 2014 θα στηριχθεί στην αναμενόμενη επιτάχυνση της αυξητικής πορείας των επενδύσεων και των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών και, επίσης, στη σταθεροποίηση και στη συνέχεια αύξηση και της ιδιωτικής κατανάλωσης.
Οι εξελίξεις αυτές αναμένεται να προκύψουν κυρίως ως αποτέλεσμα: α) της σημαντικής αύξησης της απασχόλησης που ήδη καταγράφεται στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας από την αρχή του 2014, και β) της περαιτέρω βελτίωσης του οικονομικού κλίματος στη χώρα που με τη σειρά του αναμένεται να προκύψει από τον περιοριζόμενο κίνδυνο ανατροπής του προγράμματος προσαρμογής και ανάπτυξης που εφαρμόζεται επιτυχώς έως σήμερα.
Ειδικότερα:
Όσον αφορά την εξέλιξη του ΑΕΠ στο 1ο 3μηνο.2014, η ΕΛΣΤΑΤ δεν ανακοίνωσε ακόμη την εξέλιξη των βασικών συνιστωσών του ΑΕΠ στο 3μηνο αυτό και επομένως δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια από πού προήλθε η πτώση. Τα τελικά αναλυτικά στοιχεία θα ανακοινωθούν την 6η Ιουνίου 2014.
Ωστόσο, από τα στοιχεία της συγκυρίας προκύπτει η αύξηση των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στο 1ο 3μηνο 2014, η οποία, σε συνδυασμό με την πτώση των εξαγωγών αγαθών μπορεί να μετέτρεψαν την συμβολή των καθαρών εξαγωγών στην αύξηση του ΑΕΠ σε ελαφρά αρνητική (της τάξης των -0,2 π.μ.) από θετική (της τάξης των 0,8 π.μ.) που αναμενόταν.
Ειδικότερα, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, οι εισαγωγές με πετρελαιοειδή ήταν ελαφρά μειωμένες κατά -0,3% σε ετήσια βάση στο 1ο 3μηνο 2014 αλλά οι εισαγωγές χωρίς πετρελαιοειδή ήταν αυξημένες κατά 10,4%. Αντίθετα, οι εξαγωγές αγαθών με πετρελαιοειδή ήταν μειωμένες κατά -3,0%, ενώ οι εξαγωγές αγαθών χωρίς πετρελαιοειδή ήταν μειωμένες κατά -4,7%. Επίσης, σύμφωνα με τα στοιχεία της Τραπέζης της Ελλάδος, οι πληρωμές για τουρισμό στο εξωτερικό ήταν αυξημένες κατά 27,34% στο 1ο 2μηνο 2014 και οι πληρωμές για εισαγωγές λοιπών υπηρεσιών ήταν αυξημένες κατά 9,2%. Αυτές οι εξελίξεις, που δείχνουν επίσης την ανάκαμψη της εγχώριας ζήτησης, μπορεί να αντιστάθμισαν σε μεγάλο βαθμό την θετική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ στο 1ο 3μηνο.2014 από την αύξηση των εισπράξεων από τον τουρισμό κατά 17,26%, από τη ναυτιλία κατά 5,6% και από τις λοιπές υπηρεσίες κατά 4,8%.
Όσον αφορά την εξέλιξη του ΑΕΠ στα επόμενα 3μηνα του 2014, θετική αύξησή του κατά 0,6% σε ετήσια βάση αναμένεται στο 2ο 3μηνο 2014 με μικρή θετική επίπτωση από τις καθαρές εξαγωγές και με σημαντικότερη θετική επίπτωση από τη μεταβολή των αποθεμάτων. Αναμένεται επίσης αύξηση των επενδύσεων, από το πολύ χαμηλό επίπεδό τους στο 2ο 3μηνο 2013 και περαιτέρω επιβράδυνση της πτωτικής πορείας της ιδιωτικής κατανάλωσης.
Στη συνέχεια, η αύξηση του ΑΕΠ σε ετήσια βάση θα επιταχυνθεί στο 3ο και στο 4ο 3μηνο 2014, λόγω της αναμενόμενης σημαντικής αύξησης των επενδύσεων και των εξαγωγών, όπως προαναφέρθηκε, ενώ και η ιδιωτική κατανάλωση μπορεί να σημειώσει θετικό πρόσημο από το 4ο 3μηνο 2014, λαμβάνοντας υπόψη και την πιο εμφανή αύξηση της απασχόλησης, με μείωση και της ανεργίας, μετά από θετικές εξελίξεις στον τομέα αυτό σε μια περίοδο πολλών μηνών. Όλα αυτά μπορεί να ενισχυθούν και από την αποκατάσταση σε πιο μόνιμη βάση ενός πιο αναβαθμισμένου οικονομικού κλίματος και καταναλωτικών και επιχειρηματικών προσδοκιών στην οικονομία, μετά τη σημαντική ήδη βελτίωσή τους στο 1ο 3μηνο 2014.
Καταλυτικό ρόλο σε αυτή την καταλυτικά ευνοϊκή εξέλιξη αναμένεται να παίξει και η διαφαινόμενη σταθεροποίηση του πολιτικού σκηνικού, ιδιαίτερα στο βαθμό που ενδυναμώνει την υλοποίηση του προγράμματος σταθεροποίησης, αναδιάρθρωσης και ανάπτυξης που εφαρμόζεται με αξιοσημείωτη συνέπεια από τον Μάιο του 2010.
Το πρόγραμμα αυτό έχει οδηγήσει ήδη στην εξάλειψη των ανεξέλεγκτων μακροοικονομικών ανισορροπιών που αντιμετώπιζε η χώρα το 2009, σε εξυγίανση και εντυπωσιακή βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας και σε ανάκτηση σε μεγάλο βαθμό της εμπιστοσύνης των διεθνών επενδυτών στην αξιοπιστία και τις προοπτικές ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Έχει δηλαδή εξασφαλίσει τις βασικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη και για την ταχεία αύξηση της απασχόλησης.
Ισχυρές οι προοπτικές
Αφήνουμε, επομένως, οριστικά πίσω το παλαιό υπόδειγμα στο οποίο κινητήριος μοχλός της ανάπτυξης ήταν το συνεχές φούσκωμα της εγχώριας ζήτησης με δανεισμό από το εξωτερικό. Η έμφαση της οικονομικής πολιτικής στην εξωστρέφεια και στην ανταγωνιστική ανάπτυξη της οικονομίας έχει ήδη αποκατασταθεί με αναμφισβήτητο τρόπο. Ήδη, οι εγχώριες επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά λειτουργούν με βάση τα νέα δεδομένα.
Το πραγματικό ερώτημα, επομένως, είναι πότε θα έρθει η ανάκαμψη και η ανάπτυξη και εάν θα αυξηθεί η απασχόληση και θα μειωθεί έγκαιρα η ανεργία με την εφαρμογή αυτού του νέου υποδείγματος λειτουργίας της οικονομίας. Το αν μπορεί, δηλαδή, να έρθει η ανάκαμψη με ταυτόχρονη περαιτέρω ενίσχυση των πρωτογενών πλεονασμάτων στη γενική κυβέρνηση, δηλαδή χωρίς δυνατότητα αυτή τη φορά για φούσκωμα της εγχώριας ζήτησης.
Σε αυτό το Δελτίο, σημειώνει η τράπεζα, έχουμε υποστηρίξει εκτενώς τους τελευταίους μήνες ότι μπορεί πράγματι να έρθει η ανάπτυξη για τους ακόλουθους λόγους:
α) Διότι η Ελλάδα διαθέτει μεγάλης αξίας συγκριτικά πλεονεκτήματα σε σημαντικούς εξαγωγικούς παραγωγικούς κλάδους, όπως ο τουρισμός, η γεωργία και ο κλάδος των τροφίμων και πολλοί άλλοι βιομηχανικοί κλάδοι, που ήδη έχουν ανακάμψει δυναμικά, ακόμη και με πτώση του ΑΕΠ της χώρας και της εγχώριας ζήτησης, με έμφαση στις εξαγωγές,
β) Διότι αναμένεται η ανάκαμψη των επενδύσεων που εξαρτώνται από το κράτος και συγχρηματοδοτούνται σε μεγάλο βαθμό από την Ευρωπαϊκή Ένωση, ή/και προωθούνται με την μορφή των ΣΔΙΤ, οι οποίες είχαν καταποντιστεί και συνέβαλλαν αποφασιστικά στην πτώση του ΑΕΠ της χώρας στα προηγούμενα χρόνια.
γ) Διότι από το 2015 αναμένεται η σταδιακή ανάκαμψη και της ιδιωτικής κατανάλωσης και των επενδύσεων σε κατοικίες (που αναμένεται να σημειώσουν μικρή πτώση, ή σταθεροποίηση, το 2014) λόγω της ήδη σημειωθείσας σημαντικής βελτίωσης του οικονομικού κλίματος στη χώρα η οποία αναμένεται να συνεχιστεί και στα επόμενα 3μηνα και να συμβάλει και στη βελτίωση της ρευστότητας στην οικονομία με την σταδιακή επιστροφή των καταθέσεων.
δ) Διότι τα πρωτογενή πλεονάσματα στο δημόσιο τομέα, σε συνδυασμό με την ουσιαστική βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της οικονομίας και την επιτάχυνση της υλοποίησης του προγράμματος αποκρατικοποιήσεων και της αξιοποίησης της ακίνητης περιουσίας του δημοσίου, συμβάλλουν στην ενίσχυση της δυνατότητας δανεισμού και στην προσέλκυση επιχειρηματικών κεφαλαίων στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας, πολλαπλάσιου ύψους από τα πρωτογενή πλεονάσματα, όπως ήδη συνέβη στο 1ο 4μηνο του 2014, όπου η καθαρή εισροή επιχειρηματικών κεφαλαίων υπερέβη τα € 10 δις.
Οι αγκυλώσεις
Επομένως, οι παράγοντες που θα συμβάλλουν στην προγραμματιζόμενη ανάκαμψη και ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας στα επόμενα έτη είναι ήδη υπαρκτοί και πολύ σημαντικοί. Σημαίνει αυτό ότι λύσαμε όλα τα προβλήματα που εμποδίζουν μια ακόμη ταχύτερη ανταγωνιστική ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας; Ασφαλώς όχι. Υπάρχουν ακόμη σημαντικά θεσμικά και οργανωτικά εμπόδια και αρτηριοσκληρωτικές καταστάσεις λειτουργίας σε πολλούς τομείς της ελληνικής οικονομίας, και ιδιαίτερα του ελληνικού δημόσιου τομέα, που θα πρέπει να αντιμετωπιστούν και να διορθωθούν, Παρά το ότι έχουμε ήδη διανύσει αξιοσημείωτη απόσταση προς την σωστή κατεύθυνση, χρειαζόμαστε, προφανώς, πολύ χρόνο ακόμη για τον εκσυγχρονισμό αυτών των τομέων και για την αποκατάσταση ενός νέου πλαισίου λειτουργίας τους, το οποίο να είναι σύμφωνο με τις σημερινές τεχνολογικές και οργανωτικές συνθήκες ανταγωνιστικής λειτουργίας των χωρών στην παγκόσμια οικονομία. Οι κυριότεροι από αυτούς τους τομείς είναι οι ακόλουθοι:
Η υψηλή φορολογική επιβάρυνση και το κόστος της ενέργειας - ιδιαίτερα για τις ενεργοβόρες βιομηχανίες: Η δραστική μείωση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος στην Ελλάδα αποτελεί, ενδεχομένως, τον πιο σημαντικό παράγοντα βελτίωσης της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της χώρας στην περίοδο της προσαρμογής. Ωστόσο, η ευνοϊκή επίπτωσή του χαμηλού κόστους εργασίας στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας και των επιχειρήσεων περιορίζεται, σε πολλές περιπτώσεις, από την υψηλή φορολογική επιβάρυνση των συνεπών (όσον αφορά την συστηματική εκπλήρωση των φορολογικών τους υποχρεώσεων) φορολογούμενων (φυσικών και νομικών προσώπων). Αυτή η πολύ υψηλή φορολογική επιβάρυνση είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της προσπάθειας επίτευξης της αναγκαίας δημοσιονομικής προσαρμογής σε ένα περιβάλλον αυξανόμενης φοροδιαφυγής και, επιπλέον, άρνησης πληρωμής ακόμη και των βεβαιωμένων φορολογικών υποχρεώσεων από πολλά νοικοκυριά και επιχειρήσεις. Βρεθήκαμε έτσι με τον συντελεστή του ΦΠΑ στο 23%, με πολύ υψηλούς Ειδικούς Φόρους Κατανάλωσης (ΕΦΚ) στα καύσιμα και στα τσιγάρα, με πολύ υψηλούς φόρους εισοδήματος στα νομικά και στα φυσικά πρόσωπα, με πολύ υψηλούς συντελεστές εισφορών στα ασφαλιστικά ταμεία και με έκτακτη επιβάρυνση των φορολογουμένων με 5-φόρους περιουσίας που επιβλήθηκαν ταυτόχρονα το 2013.
Η εκλογίκευση της ανωτέρω υπερβολικής φορολογικής επιβάρυνσης έχει ήδη αρχίσει: α) με τη μείωση του ΦΠΑ στην εστίαση στο 13%, από 23%, β) με ουσιαστική εκλογίκευση των φόρων στην ακίνητη περιουσία - όπου μειώθηκε σημαντικά και ο συντελεστής του φόρου στις μεταβιβάσεις ακινήτων και γ) με τη σημαντική μείωση κατά 3,9 π.μ. των εισφορών στα ασφαλιστικά ταμεία. Η Κυβέρνηση έχει ήδη προγραμματίσει την περαιτέρω σταδιακή μείωση της φορολογικής επιβάρυνσης των επιχειρήσεων στα επόμενα έτη και αυτός θα είναι ένας επιπρόσθετος παράγοντας που θα συμβάλλει στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας από το 2015.
Όσον αφορά το κόστος της ενέργειας για τις ενεργοβόρες βιομηχανίες γίνονται ήδη προσπάθειες για τη σημαντική μείωσή του, με τη συμφωνία και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ωστόσο, οι δυνατότητες που υπάρχουν σε αυτόν τον τομέα δεν είναι απεριόριστες, ενώ μεγαλύτερη θετική επίπτωση στην ανάκαμψη αυτών των κλάδων αναμένεται να έχει η έγκαιρη ανάκαμψη και ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας, με έναρξη της ανάκαμψης και της κατασκευαστικής δραστηριότητας ήδη από το 2014.
Η δημόσια διοίκηση και η τοπική αυτοδιοίκηση: Έως σήμερα έχει επιτευχθεί αξιοσημείωτη μείωση της μη παραγωγικής απασχόλησης και εκλογίκευση των μισθολογικών αμοιβών στο δημόσιο τομέα, καθώς και η εκ βάθρων μεταρρύθμιση του συστήματος κοινωνικών ασφαλίσεων στη χώρα με σημαντική μείωση των συντάξεων για βελτίωση της μεσο-μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας του συστήματος. Ως αποτέλεσμα, η μείωση των πρωτογενών δαπανών της γενικής κυβέρνησης ήταν πρωτοφανής μεταξύ όλων των χωρών της ΕΕ-28 και όχι μόνο. Αυτό που απαιτείται τώρα είναι να αποκατασταθούν συνθήκες αποτελεσματικής και αποδοτικής λειτουργίας του δημόσιου τομέα για μεγιστοποίηση της θετικής συμβολής του στην ανάπτυξη της οικονομίας και στην προσφορά σημαντικών αναγκαίων υπηρεσιών στους πολίτες. Και για να γίνει αυτό θα πρέπει να αποκατασταθεί η διασύνδεση των αμοιβών των εργαζομένων με την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητά τους και να εξασφαλιστεί η ανάκτηση του μεγαλύτερου μέρους του κόστους των προσφερόμενων υπηρεσιών από τους χρήστες αυτών των υπηρεσιών. Όσον αφορά στην τοπική αυτοδιοίκηση, αποκέντρωση σημαίνει ευθύνη και αρμοδιότητα τόσο για τις δαπάνες που πραγματοποιούνται σε κάθε αυτοδιοίκητη πόλη ή περιφέρεια, όσο και για τα έσοδα με τα οποία θα χρηματοδοτηθούν αυτές οι δαπάνες.
Εκπαίδευση και υγεία: Η πρόοδος που έχει συντελεστεί έως σήμερα στην εκλογίκευση της λειτουργίας αυτών των σημαντικών τομέων είναι πραγματικά εντυπωσιακή με κυριότερη εξέλιξη την δραστική μείωση της αυθαιρεσίας, της σπατάλης, της διαφθοράς και ακόμη και της παρανομίας που επικρατούσαν στους τομείς αυτούς έως το 2009. Ωστόσο, απαιτείται σήμερα σημαντική αύξηση των επενδύσεων σε ανθρώπινο κεφάλαιο, δηλαδή στην εκπαίδευση και την υγεία, και αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς την απελευθέρωση των εκπαιδευτικών και νοσηλευτικών μας ιδρυμάτων σε όλες τις βαθμίδες από την έως σήμερα σχεδόν αποκλειστική και μη βιώσιμη εξάρτησή τους από το κράτος. Το κράτος είναι επιφορτισμένο με τεράστιας σημασίας ρυθμιστικό ρόλο, καθώς και με την άσκηση της κοινωνικής πολιτικής για την εξασφάλιση της ουσιαστικής πρόσβασης στη βασική εκπαίδευση και στην υγεία σε όλους τους πολίτες ανεξαρτήτως εισοδηματικού επιπέδου. Ωστόσο, η ανάπτυξη, η διοίκηση και η χρηματοδότηση των εκπαιδευτικών και των νοσηλευτικών ιδρυμάτων θα πρέπει να είναι πραγματικά αυτοδύναμη και να στηρίζεται σε σημαντική βαθμό στην ανάκτηση του κόστους από τους χρήστες των υπηρεσιών που προσφέρουν. Η Ελλάδα διαθέτει σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα στην προσφορά υπηρεσιών εκπαίδευσης και υγείας και θα μπορούσε να έχει ένα σημαντικό εξαγωγικό πλεόνασμα σε αυτούς τους τομείς, με ταυτόχρονη σημαντική συμβολή στην αναβάθμιση αυτών των υπηρεσιών και για τους πολίτες της χώρας. Η ανάπτυξη των τομέων αυτών εμποδίζεται ακόμη από το αναχρονιστικό θεσμικό και οργανωτικό πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία τους, το οποίο δεν άλλαξε ουσιαστικά στην περίοδο της προσαρμογής.
Η μάχη κατά της διαφθοράς με εξασφάλιση της διαφάνειας σε όλα τα επίπεδα του δημόσιου τομέα: Και σε αυτό τον τομέα έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος στην περίοδο της προσαρμογής. Ωστόσο, η διαφθορά στην Ελλάδα είναι συνώνυμη με την επέκταση του δημόσιου τομέα σε όλους τους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας της χώρας και με την νομοθέτηση ρυθμίσεων, απαγορεύσεων (π.χ. στο χωροταξικό σχεδιασμό), ή φορολογικών επιβαρύνσεων που δεν είναι δυνατό να εφαρμοστούν και να επιβληθούν στην πράξη. Η διαφθορά μπορεί να μειωθεί ουσιαστικά μόνο με τον δραστικό περιορισμό των κρατικών παρεμβάσεων και με την υποχρέωση των δημόσιων υπηρεσιών, οργανισμών και επιχειρήσεων να εξασφαλίζουν, όπου αυτό είναι δυνατό, την ανάκτηση του κόστους των υπηρεσιών που προσφέρουν με ανταποδοτικό τρόπο από τους χρήστες αυτών των υπηρεσιών. Για παράδειγμα, διαφάνεια σημαίνει να γνωρίζουν οι πολίτες τι πραγματικά θα τους κοστίσει μια εγχείριση σε ένα κρατικό νοσοκομείο και πόσο θα τους κοστίσει η ίδια εγχείριση σε ένα ιδιωτικό νοσοκομείο. Και αυτό να είναι αναρτημένο στην είσοδο των νοσοκομείων και στο Διαδίκτυο. Τότε μόνο το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης για τους πολίτες θα μειωθεί πραγματικά και η διαφθορά θα εκλείψει, όπως συμβαίνει σε πολλές άλλες χώρες.
Απονομή δικαιοσύνης: Αν και έχει ήδη σημειωθεί σημαντική βελτίωση, η διαδικασία εκσυγχρονισμού του θεσμικού και οργανωτικού πλαισίου λειτουργίας του σημαντικού αυτού τομέα βρίσκεται σε εξέλιξη και θα απαιτήσει αρκετά χρόνια ακόμη για την δραστική αναβάθμιση της λειτουργίας του. Μόνον έτσι θα γίνει τελικά δυνατός ο δραστικός περιορισμός των εκκρεμών δικαστικών υποθέσεων, καθώς και η αποτελεσματική εφαρμογή των συμβάσεων και η καλύτερη δυνατή διαφύλαξη των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας των φυσικών και των νομικών προσώπων στη χώρα.
Κοινωνική πολιτική: Και σε αυτό τον κρίσιμο επίσης τομέα έχουν σημειωθεί δραστικές μεταρρυθμίσεις που, κυρίως, ενισχύουν την αποτελεσματικότητα και τη διαφάνεια στην άσκηση αυτής της πολιτικής. Με τα νέα μέτρα που θεσπίστηκαν ενισχύεται η προοπτική ότι οι πόροι που διατίθενται για την αντιμετώπιση των μεγάλων κοινωνικών προβλημάτων που είχε ως συνέπεια η οικονομική κρίση κατευθύνονται στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό σε εκείνους που τους έχουν πραγματικά ανάγκη και όχι στα υψηλότερα εισοδηματικά στρώματα με πλήρη αδιαφάνεια, όπως συνέβαινε σε πολλές περιπτώσεις έως πρόσφατα. Ωστόσο, και ο εκσυγχρονισμός του θεσμικού και οργανωτικού πλαισίου λειτουργίας και αυτού του τομέα είναι ακόμη σε εξέλιξη. Γενικά, απαιτούνται ακόμη πολλές και σημαντικές βελτιώσεις για να γίνει δυνατή η επίτευξη πραγματικής προόδου στον τομέα της ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής, που με τη σειρά της, είναι αναγκαία για τη συνέχιση της εφαρμογής του νέου υποδείγματος ανταγωνιστικής ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας με ικανοποιητικά αποτελέσματα.
