Δύο και πάνω αιώνες ένας γρίφος του '21 δεν έχει λυθεί.
Ο ανορθόγραφος «Ανόνιμος Ελλην», το επαναστατικό μανιφέστο, παρά τις πολλές και συστηματικές προσπάθειες ιστορικών και άλλων ερευνητών δεν έχει ταυτοποιηθεί.
Μόνο υποθέσεις διατυπώνονται για τον... συγγραφέα του, χωρίς επαρκή τεκμηρίωση. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και πρόσφατα η ταυτότητά του εμπνέει μυθιστορηματικούς πρωταγωνιστές!
Η λύση του μυστηρίου δεν είναι ζήτημα που ικανοποιεί απλώς κάποια ιστορική περιέργεια. Αλλά ευρύτερο και βάση για συσχετισμούς, που θα φωτίσουν παραπέρα την ιδεολογική προετοιμασία και έκρηξη της Επανάστασης. Είναι ένας ελλείπων κρίκος με ονοματεπώνυμο σε μία κρίσιμη περίοδο, που συνδέει τον Αγώνα με τον Λόγο. Τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, τα επαναστατικά οράματα και τον Ρήγα με τη Φιλική Εταιρεία και την Πράξη. Πρόκειται, βεβαίως, για την «Ελληνική Νομαρχία» και όπως είναι ο πλήρης και ακριβής τίτλος της:
« Ἤτοι Λόγος Περὶ Ἐλευθερίας. Δι` οὗ ἀποδικνύεται, πόσον ἐιναι καληωτέρα ἡ Νομαρχιακὴ Διοίκησις ἀπὸ τὰς λοιπὰς, ὅτι εἰς αὐτὴν μόνον φυλάττεται ἡ Ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου, τὶ ἐστὶ Ἑλευθερία, ὁπόσων
μεγάλων κατορθωμάτων εἶναι πρόξενος, ὅτι τάχιστα ἡ Ἑλλὰς πρέπει νὰ συντρίψῃ τὰς ἁλύσσους της, ποῖαι ἐστάθησαν αἱ ἀιτίαι ὁποῦ μέχρι τῆς σήμερον τὴν ἐφύλαξαν δούλην, καὶ ὁποίαι εἶναι ἐκεῖναι ὁποῦ μέλλει νὰ τὴν ἐλευθερόσωσι.
Συντεθείς τε και Τύποις ἐκδοθεὶς ἰδίοις ἀναλώμασι πρὸς ὠφέλειαν τῶν Ἑλλήνων
Παρὰ Ἀνονίμου τοῦ Ἕλληνος
Ἐν Ἰταλίᾳ. 1806».
Ο Λόγος είναι αφιερωμένος «ΕΙΣ ΤΟΝ ΤΥΜΒΟΝ Του Μεγάλου και αειμνήστου Έλληνος ΡΗΓΑ Του υπέρ της σωτηρίας της Ελλάδος εσφαγιασθέντος χάριν ευγνωμοσύνης ο συγγραφεύς το Πονημάτιον τόδε ως δώρον ανατίθησι»,
Η αφιέρωση συμπληρώνεται με τη φράση από το Βιργίλιο «Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor», την οποία ο συγγραφέας και μεταφράζει: «Αναφανήναι τις εκ των οστέων ημών έκδικος» («Μέσα από τα οστά μας θα ξεπηδήσει ο εκδικητής»).
Η επιτύμβια αφιέρωση παραπέμπει κατευθείαν στο σολωμικό «απ' τα κόκκαλα βγαλμένη...». Παραπομπή που επιβεβαιώνει και η σχετική φιλολογική έρευνα, η οποία οδηγεί στη διαπίστωση ότι τόσο ο Σολωμός όσο και ο Κάλβος είχαν κατά νου τη Νομαρχία.
Για το «βιβλίο που έκλεισε μέσα του όλη την Ελλάδα» (Γ. Βαλέτας), αυτό «το λαμπρό μνημείο μιας από τις μεγάλες στιγμές του Ελληνισμού» (Κ. Δημαράς), ιδεολογική βάση της Επανάστασης (Τ. Βουρνάς ) έχουν γραφεί περισσότερες σελίδες από κάθε άλλο επαναστατικό κείμενο, αν εξαιρεθούν, ίσως, τα γραπτά του Ρήγα.
Η σημασία του δεν έγκειται μόνο στην αιτιολόγηση της εθνικής αποκατάστασης και την πρόταξη του εθνεγερτικού «ελευθερία ή θάνατος». Αλλά και στην περιγραφή της ευνομούμενης πολιτείας με επαναστατικό καθεστώς ελευθερίας. «Η ευτυχία κρέμεται από την διοίκησιν», διακηρύσσει, «η οποία ημπορεί να μας καταστήσει ευτυχείς μόνον τότε, όταν αρέσκη των περισσοτέρων».Εδώ ακριβώς βρίσκεται και μια διαχρονική σημασία της Νομαρχίας. Δηλαδή, η διάσταση μεταξύ προθέσεων και πραγματώσεων. Ο Ανώνυμος δεν διείδε αυτή την αντίφαση, αλλά τη διέγνωσε αργότερα ο Κοραής με την κλασική διαπίστωση «η Ελλάς δεν ανεστήθη αληθώς...» (1830).
Καταχωνιασμένο επί χρόνια
Η Νομαρχία, όπως και μετρημένα στα δάκτυλα ριζοσπαστικά προεπαναστατικά κείμενα (ο Ανώνυμος του 1789, Ρωσοαγγλογάλλος, φυλλάδιο του Κρίτωνα - όλα ανώνυμα για συνωμοτικούς λόγους) σηματοδοτούν μια νέα καθοριστική φάση κατά τον ιστορικό Β. Παναγιωτόπουλο: «Μια μεταστροφή της ελληνικής συμπεριφοράς από τη γραμμή των προσδοκιών της έξωθεν απελευθέρωσης προς την προοπτική του αυτοδύναμου αγώνα της εθνικής ανεξαρτησίας».Το κοινωνικά επαναστατικό, αντιπλουτοκρατικό και αντικληρικό εκρηκτικό κείμενο παρέμεινε μετά την απελευθέρωση καταχωνιασμένο. Δεν είχε θέση στην κυρίαρχη διήγηση, όπως αυτή διαμορφώθηκε τα μετεπαναστατικά χρόνια. Παρά τις προσπάθειες για τη διάδοσή του από τον Γ. Κορδάτο (μέσα δεκαετίας του 1920), αποσπά την προσοχή κυρίως από φιλολογική οπτική. Από το ερευνητικό κατεστημένο. Εκδόθηκε για πρώτη φορά σε χωριστή έκδοση μόλις το 1949 (μία πρόχειρη έκδοση από τον συντηρητικό καθηγητή Ν. Τωμαδάκη και μία σχολιασμένη από τον Γ. Βαλέτα, που αποτελεί βάση για όλες τις μεταγενέστερες).
Εκπέμποντας υπερχρονικά ριζοσπαστικά μηνύματα στα χρόνια της δικτατορίας 1967-74, το πιο ολοκληρωμένο μάλλον κείμενο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στην υψηλότερη επαναστατική - δημοκρατική εκδοχή του, θα επανεκδοθεί και θα περάσει στην ιστορία (πάλι) ως δημοκρατικό σάλπισμα. Διατηρώντας έως σήμερα την αξία του ως δημοκρατικό πρόταγμα για κοινωνική δικαιοσύνη...
Ο ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΥΦΟΣ
Οι 266 ανορθόγραφες σελίδες τυπωμένες στην Πίζα το 1806
Η ΕΚΔΟΣΗ:
Σήμερα είναι κοινώς αποδεκτό ότι η Νομαρχία εκτυπώθηκε το 1806 στην Πίζα της Ιταλίας (πιθανότατα στο τυπογραφείο Μάζη, όπως προκύπτει από αντιπαραβολή των τυπογραφικών στοιχείων). Οι παλιότερες υποθέσεις περί έκδοσης στην Πάδουα, την Μπολόνια ή και το Αμστερνταμ έχουν εγκαταλειφθεί. Στις 266 σελίδες, σε μέγεθος ταμπακέρας της εποχής για ευνόητους λόγους, οι τελευταίες είναι αφιερωμένες σε διάλογο του συγγραφέα με τρεις φίλους του. Εκεί και γνωστοποιεί γιατί προτίμησε την ανωνυμία:
«Ο Συγ(γραφέας)... Μάλιστα βλέπεις ότι δεν έβαλα ούτε τ' όνομά του εις τον τίτλον.
Ο Κ. (φίλος) - Μερικοί δεν βάζουν διά να αποφύγουν τας κατακρίσεις, οπού τυχαίνουν.
Ο Σ. (άλλος φίλος)... Ουχί ω Κ. Ο φίλος μας δεν το έβαλεν, διά τας αιτίας, όπου ηξεύρομεν.
Ο Συγγ... Σας βεβαιώ ως αδελφός, ότι και αι αιτίαι οπού λέγεις, αν δεν ήθελε ήτον, μ' όλον τούτον δεν ήθελα το βάλει, ως μη αναγκαίον...».
Η ΓΛΩΣΣΑ:
Με τη γλώσσα και τις ανορθογραφίες του κειμένου έχουν ασχοληθεί πολλοί ειδικοί και μη. Η παλιότερη άποψη ότι επίτηδες επιλέχτηκε για να μην εντοπιστεί ο συγγραφέας από διωκτικές αρχές ή ότι πρόκειται για λάθη κατά στη στοιχειοθεσία είτε και τα δυο μαζί, δεν έχουν σήμερα πολλούς υποστηρικτές. Ο ιστορικός Σπ. Ασδραχάς συμπεραίνει ότι «ο Ανώνυμος έχει εκφραστική δεινότητα και δυνατότητα να μεταφέρει στα ελληνικά λέξεις που εκφράζουν έννοιες: έχει με δυο λόγια ελληνομάθεια που δεν συμπίπτει με τους ισχύοντες τρόπους ελληνικής σπουδής...». Το συμπέρασμα είναι ότι όσα παραθέτει από κείμενα του διαφωτισμού είναι «κείμενα γραμμένα στα γαλλικά και ιταλικά». Ενώ αποκλείει οι ανορθογραφίες να οφείλονται στον τυπογράφο.
Η ΔΙΑΔΟΣΗ:
Η πλατιά διάδοσή του στον ελληνικό χώρο και αλλού, όπου δραστηριοποιούνταν Ελληνες, θεωρείται δεδομένη. Παρά τις μαρτυρίες περί καταστροφής αντιτύπων από τον φόβο των διώξεων διασώζονται έως τις μέρες μας 7 αντίτυπα. Αριθμός σχετικά μεγάλος για παρόμοια κείμενα της εποχής. Το μέγεθος της επίδρασής του δίνει και η εκτίμηση πολλών ότι αποτέλεσε παράγοντα στη διαδικασία ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας.
Η ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ
Πιθανοί και απίθανοι συντάκτες
Αν και για τον... φόβο των Ιουδαίων ουδείς, φυσικά, ήταν δυνατόν να διεκδικήσει την πατρότητα της Νομαρχίας προεπαναστατικά, το παράδοξο κατά κάποιο τρόπο είναι ότι ουδείς την πρόβαλε και μετεπαναστατικά. Υποθέσεις μόνο μπορεί να διατυπωθούν γι' αυτό, όπως υποθέσεις παραμένουν και οι κατά καιρούς απόπειρες ν' εμφανιστούν ως συγγραφείς οι:
Σπυρίδων Σπάχος (Γιαννιώτης έμπορος στο Αμστερνταμ, Φιλικός, που πήρε μέρος μετά στην Επανάσταση και στα χρόνια του Καποδίστρια έγινε αξιωματούχος). Είναι η αρχαιότερη αναφορά που γίνεται από τον βιβλιογράφο Α. Παπαδόπουλο - Βρετό (1868). Την άποψη υιοθετεί και ο καθηγητής Ν. Τωμαδάκης στην πρώτη σύγχρονη έκδοση της Νομαρχίας (1949) και άλλοι προγενέστεροι όπως ο Γ. Γούδας.
Ιωάννης Κωλέττης (σπουδαστής τότε της Ιατρικής στην Πίζα της Ιταλίας). Πρώτος που διατύπωσε τη γνώμη αυτή ήταν ο πρωτοπόρος ιστοριοδίφης Κ. Σάθας (1869). Τον ακολούθησαν οι Ι. Ρωμανός, Σπ. Λάμπρου, Κ. Αμαντος και αρκετοί παλιότεροι γνωστοί ιστορικοί. Ο Φ. Μιχαλόπουλος, σθεναρός υποστηρικτής της εκδοχής, έχει εκθέσει τα συμπεράσματά του στο «Εθνος» την περίοδο 1947-48.Παναγής Φορέστης (λόγιος Ζακυνθινός που διατέλεσε και πρόξενος της Βενετίας στα Γιάννενα). Η «ανάθεση» ανήκει στον λογοτέχνη και ιστορικό της επτανησιακής γραμματείας Μ. Σιγούρο. Ο τελευταίος, υποστηρίζοντας ότι ο συγγραφέας της Νομαρχίας ήταν Επτανήσιος -πράγμα που υιοθετούσαν κι άλλοι μεταξύ των οποίων και ο Κ. Δημαράς-, «έδειχνε» και ως εναλλακτική λύση τον επίσης Ζακυνθινό γιατρό και ριζοσπάστη διανοούμενο Ταγιαπέρα.
Ιωάννης Δονάς (Ηπειρώτης λόγιος και έμπορος, που είχε σπουδάσει Ιατρική και διατελέσει γιατρός στους πασάδες της Ηπείρου). Την υπόθεση επιχειρεί να τεκμηριώσει ο Γ. Βαλέτας στην έγκυρη σχολιασμένη έκδοση του 1949 (την πρώτη σοβαρή μετά την ομόχρονη πρόχειρη έκδοση Τωμαδάκη).
Χριστόφορος Περραιβός (σύντροφος του Ρήγα, στρατιωτικός, πολιτικός, αγωνιστής του '21). Από άλλους θεωρείται ότι είναι ο ίδιος ο συγγραφέας κι από μερικούς όπως ο ακαδημαϊκός Κ. Βέης κ.ά. ότι πρόσφερε το υλικό για τη συγγραφή είτε τη συνέγραψε μαζί με άλλον ή άλλους.
Γεώργιος Καλαράς (Κορίνθιος ιατροφιλόσοφος, Φιλικός, αγωνιστής του '21 και πολιτικός). Ο φιλόλογος Κ. Παπαχρίστου έχει υποστηρίξει από νωρίς (1944) και σε ειδική τελική μελέτη του (1987) αυτήν την εκδοχή.
Αθανάσιος Ψαλίδας (από τους «δασκάλους του Γένους» και σύζυγος της κόρης του Σπάχου).
Ο κατάλογος συμπληρώνεται και με άλλους πολλούς πασίγνωστους λόγιους ή αγωνιστές όπως είναι ο Αδ. Κοραής (θέση που υποστηρίχτηκε από τη Μαρία Μαντούβαλου στην Ακαδημία Αθηνών), ο Γ. Γεννάδιος, ο Κ. Οικονόμου (γνώμη του Γ. Βλαχογιάννη που δεν βρήκε αποδέκτες) και Γ. Λασσάνης. Ολοι, όμως, έχουν αποκλειστεί με ισχυρά επιχειρήματα, αν και πολλά από τα υπέρ που έχουν προβληθεί έχουν τη λογική τους.
Συλλογικό έργο
«Kαλύτερα που είναι ανώνυμος»
Εκτός από συγκεκριμένα πρόσωπα, η Νομαρχία έχει αποδοθεί και σε συλλογικότητες. Συνήθως με επίκεντρο έναν κύκλο διαφωτιστών, που συνδέουν γεωγραφικά τα Γιάννενα του Αλή Πασά και η Πίζα ή το Λιβόρνο των Ελλήνων της διασποράς και γλωσσικά τα ελληνικά με τα ιταλικά και γαλλικά.
Με πηγές έμπνευσης την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, τον γαλλικό διαφωτισμό αφομοιωμένο νεοελληνικά, την προβληματική της εποχής και τον ριζοσπαστισμό για εθνική αποκατάσταση και κοινωνική δικαιοσύνη.
Εδωσε άλλη διάσταση
Πρώτος το ερώτημα αν πρόκειται για συλλογικό έργο έχει θέσει ο Κ. Βέης: «Είναι το έργο ενός μόνου Ανώνυμου Ελληνα ή -όπως θέλω να πιστέψω- μιας συντροφιάς Ελλήνων, κληρονόμων των κηρυγμάτων του Ρήγα; Τυπώθηκε από έναν ή είναι σύνταξη και έκδοση πολλών;».
Ακολουθώντας την άποψη αυτή ο Νίκος Μπελογιάννης στα μελετήματά του, όταν ήταν απομονωμένος στη φυλακή, προσέδωσε έναν ιδιαίτερο χρωματισμό και μια άλλη διάσταση:
«Είναι όμως και πολύ πιθανό το βιβλίο -αφιερωμένο στον Ρήγα- να γράφτηκε κολλεχτιβιστικά, από ολόκληρη συντροφιά επαναστάτες και φίλους του Θεσσαλού εθνομάρτυρα που είχαν καταφύγει στο Λιβόρνο της Ιταλίας - σοβαρό επαναστατικό κέντρο της εποχής εκείνης.
Αλλωστε δεν έχει τόση σημασία ποιος είναι ο συγγραφέας. Ισως καλύτερα που είναι ανώνυμος. Γιατί έτσι συμβολίζει πιο καλά τον "ανώνυμο Ελληνα", τον κάθε Ελληνα που πονούσε για την κατάντια του τόπου του, ονειρευόταν και πάλευε για την απελευθέρωσή του...».
Του κ.Τ. Κατσιμάρδου
